categorie | monument
orgel
Het Teschemacherorgel van Oosterland
“Dit wordt gezegd een schoon werk te zijn”, aldus de Goudse organist Joachim Hess in een aanvulling uit 1815 op zijn boek: Dispositiën der merkwaardigste kerkorgelen: uit 1774. Het gaat om het uit de kluiten gewassen kabinetorgel, gebouwd in 1762 door Jacob Engelbert Teschemacher (1711-1782) uit Elberfeld-Wuppertal voor huiselijk gebruik van “…eene aanzienlijke familie”. Voor wie weten we niet precies. Jonkheer van de Poll, burgemeester van Amsterdam, was “wegens een bijzondere omstandigheid” in bezit gekomen van het instrument en deed het in 1806 cadeau aan de Engelmundeskerk te Velsen. Rond 1760 bouwde Teschemacher een huisorgel voor Zacharias Hope in Rotterdam waarvan we verder niets weten. Deze familie had later door huwelijk banden met de familie van de Poll. Mogelijk gaat het hier om het orgel in Oosterland.
In 1902 wilde men in Velsen een moderner instrument kopen. Het Teschemacher-orgel werd gelukkig niet geschikt geacht voor een grootscheepse verbouwing en als gevolg daarvan in het Kerkvoogdijblad te koop aangeboden. Toen men op Wieringen van het aanbod hoorde, reisden enige kerkvoogden van de Hervormde gemeente Oost-Wieringen met organist Cornelis Koorn naar Velsen om het instrument te bezichtigen. Er bleek meer belangstelling voor het orgel te bestaan en ter plekke besloot men tot aankoop. De prijs - 1200 gulden - zorgde nog wel voor enige twijfel, opwinding en discussie: het was een kapitaal voor de arme eilanders! “Hoe zullen na thuiskomst de overige kerkenraadsleden reageren op zo’n onverantwoorde uitgave?”, bedacht men. Maar tijd voor nader overleg was er niet. Op het eiland teruggekeerd volgden enige verhitte discussies binnen de kerkenraad (zóveel geld voor een muziekinstrument?), maar Cornelis hield voet bij stuk: het was dit orgel of géén orgel! Hij won en spoedig werd het vervoer van de nieuwe aanwinst geregeld: met een tjalkje werd het door de dorpstimmerman gedemonteerde orgel over de Zuiderzee naar het eiland Wieringen gebracht.
De gehele eerste helft van de 20e eeuw stond het orgel min of meer vergeten in de verwaarloosde Michaelskerk, die voor kerkdiensten maar af en toe in gebruik was. In 1967 komt er weer wat leven rond het instrument door de oprichting van de ‘Orgelwerkgroep Oosterland’. Dan ontstaat ook de wens om tot restauratie van het orgel te komen. In 1974 waren er voldoende middelen voorhanden en werden de windlade en het pijpwerk gerestaureerd door orgelmaker Albert de Graaf uit Leusden. In 1994/1998 nam hij ook de tractuur (mechanische verbinding tussen toetsen en ventielen onder de pijpen) onder handen.
Tijdens de restauratie van de kerk (1990-1995) werd de wortelnoten orgelkas gedemonteerd en geheel gerestaureerd in het atelier van meubelrestaurateur Jan Berghuis te Voorschoten. Tijdens een onweersbui sloeg de bliksem in het dak van het atelier en er ontstond brand. Door koelbloedig optreden van Berghuis en zijn buren, bleef het zeldzame orgelmeubel gespaard. Het Teschemacher-orgel wordt alom geprezen. In een publicatie van orgeldeskundige Jan Jongepier is het één van de fraaiste en veelzijdigste huisorgels van ons land, zowel uiterlijk als qua klank. Bovendien bleef het zeer compleet bewaard.
Dispositie van het orgel (1762)
| Bordun | 8 Fusz | |
| Principa | 4 Fusz | (staat in het front) |
| Violin | 8 Fusz | (bas uit Bordun) |
| Unda Maris | 2 Fusz disc. | = 8vt. 2 vt. gerekend vanuit c1 |
| Fleut Traverso | 4 Fusz | |
| Nachthorn | 4 Fusz | |
| Octava | 2 Fusz | |
| Flageolet | 2 Fusz | |
| S:Octava | 1 Fusz | |
| Cornet | 3 sterk | |
| Schalmey | 2’ disc. | (Zie Unda Maris) |
| Vox Humana | 2’ disc. | (Zie Unda Maris) |
| Fagot | 8’ bass | |
| Tremulant | ||
| Omvang klavier: | C-d3 Pedaal: | C-e0 aangehangen |
Slechts enkele pijpen zijn niet origineel.
Najaar 2018 is er groot onderhoud gepleegd aan het orgel door de orgelmaker Bakker en Timmenga te Leeuwarden. Jan Berghuis, antiekrestaurateur in Voorschoten, nam de zeer rijke met notenhout gefineerde de kas voor zijn rekening.
De gelden hiervoor waren afkomstig uit het orgelfonds, gevuld door acties en collectes in de afgelopen jaren en de gulle gaven van meerdere fondsen, te weten:
- Stichting Cornelis Jacob
- Diaconaal Fonds van de Protestantse Gemeente Wieringen
- Orgelfonds Mooy (Anton J.C.Mooy, organist Joris Kerk Amersfoort, 1917-1941)
- Stichting tot Behoud van het Nederlandse Orgel
- Prins Bernhard Cultuurfonds
- Meindersma-Sybenga Stichting
- Maatschappij van Welstand.
Enkele informatiebronnen over het orgel:
- Dit wordt gezegt een schoon werk te zijn” - uitgave orgelwerkgroep Oosterland 1974
- “Jacob Engelbert Teschemacher” - Thomas Hübner 2014
Als u het orgel wilt bespelen kunt u contact opnemen via de Culturele Kring Wieringen.
Telefonisch via: 0227 511 626 (dinsdag en woensdag 9.00 - 12.30 uur) of per e-mail. (zie de contactpagina)
Een gift (aan de culturele ANBI Stichting Behoud Oosterlanderkerk) voor het orgelfonds behoort tot de mogelijkheden.
